ur. 5 XII 1867 w m. Zułów, k. Święcian na Wileńszczyźnie, s. Józefa Wincentego Piotra, ziemianina, Komisarza Rządu Narodowego w Powstaniu 1863, i Marii z Billewiczów. W. rzymskokatolickie, augsburgsko-ewangelickie (1899-1916) i ponownie rzymskokatolickie. Student medycyny w Charkowie, komendant I Brygady LP, przywódca obozu aktywistycznego.
Uczestnik szkolnej konspiracji w wileńskim gimnazjum, oraz demonstracji studenckich w Charkowie (2-3 III 1886), za które ukarany został 6-dniowym aresztem. Powiązany z przygotowaniami do zamachu na cara Aleksandra III (13 III 1887), aresztowany 22 III 1887 i zesłany na 5 lat na Syberię (1887-1892). Karę odbywał w Kireńsku (do VII 1890), a następnie w Tunce (do 20 IV 1892). Po powrocie do Wilna był jednym z organizatorów PPS i wydawcą "Robotnika" (od 1894). Zwolennik socjalizmu niepodległościowego oraz idei federacji z narodami kresowymi, co propagował jako redaktor i autor artykułów w "Robotniku", "Przedświcie" oraz szeregu innych publikacjach. Aresztowany w Łodzi 22 II 1900, został osadzony w Cytadeli Warszawskiej. Przeniesiony do szpitala św. Mikołaja Cudotwórcy w Petersburgu został stamtąd uwolniony (15 V 1901, dzięki pomocy członków i sympatyków ruchu. Od wojny Rosji z Japonią (1904-1905) był zwolennikiem budowy ponadpartyjnej siły zbrojnej polskiej, poszukiwał sojusznika do realizacji tego zamysłu podczas wizyty w Japonii a w czasie rewolucji 1905-1907 roku usiłował uniezależnić Organizacje Bojową od decyzji politycznego kierownictwa PPS, co w konsekwencji doprowadziło do rozłamu w partii (1906). Uczestniczył w akcji bojowej pod Bezdanami (26 IX 1908), po której przeorientował działalność w kierunku rozbudowy ZWC, a następnie ZS. 1 XII 1912 został wyznaczony przez Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych na Komendanta Głównego organizacji wojskowych polskiej irredenty. Niedługo po wybuchu wojny Austro-Węgier z Serbią (28 VII 1914) podporządkowały mu się PDS i pozostałe organizacje paramilitarne. 2 VIII 1914 oraz 6 VIII 1914 roku wysłał do Królestwa pierwsze oddziały strzeleckie. Ogłosił post factum powstanie "Rządu Narodowego" (3 VIII 1914). Po konsolidacji stronnictw galicyjskich w NKN i zapowiedzi budowy LP (16 VIII 1914), zgłosił 22 VIII 1914 swój akces do LP, zamykając tym samym okres niezależnego działania. Po powołaniu LP (rozkaz NKA z 27 VIII 1914) pozostał dowódcą 1.pp, z którym prowadzi kampanię nad Wisłą i na Podhalu. Mianowany 14 XI 1914 roku Brygadierem, w miesiąc później podporządkowane mu oddziały przeformowano w Nowym Sączu na w I Brygadę LP. Dowodził nią w kampanii nad Nidą wiosną 1915, następnie w walkach na Lubelszczyźnie i Wołyniu. Za dzielne zachowanie wobec nieprzyjaciela odznaczony został Orderem Żelaznej Korony i otrzymał telegram gratulacyjny od Komendanta Legionów eksc. Durskiego. Po uwolnieniu Warszawy od Rosjan (5 VIII 1915) wstrzymał stopniowo werbunek do LP i rozpoczął intensywniejszą rozbudowę POW. Wobec braku deklaracji państw centralnych w sprawie polskiej, przeszedł do opozycji i w lipcu 1916 roku złożył podanie o dymisję z Legionów, które zostało przyjęte 26 IX 1916. Po Akcie 5 XI 1916 wszedł do TRS, gdzie w Komisji Wojskowej przygotowywał plany rozbudowy Wojska. Przeciwny przysiędze na wierność cesarzowi Niemiec, złożył dymisję z TRS w dniu 2 VII 1917. Aresztowany 22 VII 1917 roku, przebywał w odosobnieniu w Gdańsku, Spandau, Wesel i Magdeburgu (23 VIII 1917 - 9 XI 1918). Po powrocie do Warszawy przejął władzę wojskową od Rady Regencyjnej (11 XI 1918) a następnie polityczną (14 XI 1918). Naczelnik Państwa, w II 1919 zatwierdzony jako Tymczasowy Naczelnik Państwa przez Sejm Ustawodawczy. Wódz Naczelny w wojnie 1918-1920 roku. Dowodził Wyprawą na Wilno w kwietniu 1919 roku oraz Wyprawą Kijowską w IV-V 1920 roku. Odpowiedzialny za przygotowanie założeń do planu Bitwy Warszawskiej, w której dowodził bezpośrednio kontratakiem sił polskich znad Wieprza (14-18 VIII 1920). Dowodził następnie w Bitwie nad Niemnem (22-26 IX 1920). Sprokurował ostatnią podczas wojny próbę realizacji idei federacji poprzez wyprawę gen. L. Żeligowskiego na Wilno (8-9 X 1920) oraz zielone światło dla wyprawy gen. S. Bułak-Bałachowicza na Mińsk. Marszałek Polski z 19 III 1920 roku, buławę wręczono mu 14 XI 1920 roku. Od 17 XII 1922 do 9 VI 1923 był Szefem Sztabu Generalnego i Przewodniczącym Ścisłej Rady Wojennej (do 3 VII 1923). W l.1923-1926 przebywał w Sulejówku, 12 V 1926 przeprowadził zbrojną demonstrację przeciw rządowi W. Witosa, która przerodziła się w kilkudniowe walki w Warszawie (12-15 V 1926). 31 V 1926 uchylił się od przyjęcia wyboru na prezydenta, przegłosowanego przez Zgromadzenie Narodowe, traktując to jako akceptację dla podjętych działań (przewrotu). Był ministrem Spraw Wojskowych, od 28 VIII 1926 Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych i dwukrotnie premierem rządu RP. Doprowadził do znacznej rozbudowy sił zbrojnych i samowystarczalności przemysłu zbrojeniowego RP oraz do zawarcia układu z Rosją (25 VII 1932, przedłużonego w 1934 do końca 1945) wreszcie do podpisania deklaracji o niestosowaniu przemocy z III Rzeszą (26 I 1934). Planował wojnę prewencyjną przeciwko Hitlerowi w 1933 roku, na co nie wyraziła zgody Francja. Zmarł 12 V 1935, został pochowany 18 V 1935 na Wawelu, a jego serce złożono na cmentarzu Rossa w Wilnie w rok później. Żonaty z Marią z Koplewskich, primo voto Juszkiewiczową (1899–1921), od 1921 z Aleksandrą z d. Szczerbińska, mieli córki Wandę (1918–2001) i Jadwigę (ur. w 1920). Odznaczony m.in. Orderem Orła Białego, Virtuti Miltari 1. kl., KN z Mieczami, KW 4x oraz licznymi odznaczeniami polskimi i zagranicznymi.
Źródła:
- CAW I.120.63.746;
- W.Jędrzejewicz, J.Cisek, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, t.1-4 (2006-2007);
- ANKr., NKN, sygn. 434;
- "Goniec Polowy Legionów" R.I (1915) nr 6 z 25 VI.
Autorzy:
Janusz Cisek, Ewa Kozłowska, Łukasz Wieczorek
Słownik Legionistów Polskich 1914-1918
Tagi
